كارنه تیر (TIR carnet) سندی است گمركی كه برای ترانزیت بین المللی كالا در چارچوب كنوانسیون تیر(TIR) در كشور مبدا صادر می شود و به موجب آن كالا در وسیله نقلیه جاده ای به طور پلمپ شده از خاك كشورهای بین راه عبور می كند و تا مقصد نیازی به انجام تشریفات گمركی مربوط به ترانزیت در مرزهای ورودی و خروجی این كشورها طبق قوانین داخلی آنها نخواهد بود.
در حمل و نقل بین المللی جاده ای، وسایل نقلیه و كالاها برای عبور (ترانزیت) از خاك هر كشور باید در مرز ورودی، پس از تنظیم اظهارنامه ترانزیت مورد بازرسی گمركی قرار گیرد و صاحب كالا بسته به مقررات داخلی آن كشور سپرده نقدی یا ضمانت نامه تودیع كند و در اظهارنامه متعهد شود كه كالا تا موعد مقرر در پروانه ترانزیت از مرز خروجی تعیین شده خارج خواهد شد. در اغلب موارد این تشریفات گمركی سبب تاخیر و معطلی وسیله نقلیه می شود و هزینه های اضافی به بار می آورد، ضمن اینكه احتمال دارد كالا در این میان خسارت دیده یا سرقت شود.
به منظور تسریع در حمل و نقل بین المللی، كاستن از تشریفات گمركی و جلوگیری از خسارت های احتمالی در جریان ترانزیت بین المللی كالا، كنوانسیونی تحت عنوان ((كنوانسیون گمركی مربوط به حمل و نقل بین المللی كالا در جاده ها تحت كارنه های تیر)) به ابتكار اتحادیه بین المللی حمل و نقل جاده ای در سال 1959 منعقد شد كه در سال 1975 جای خود را به كنوانسیون دیگری با همین عنوان داد.
طبق این كنوانسیون سندی برای ترانزیت بین المللی كالا صادر می شود كه كارنه تیر یا دفترچه تیر نام دارد و بدین منظور اعضای كنوانسیون موظف هستند، سازمانی را برای صدور كارنه تیر و تضمین پرداخت هزینه های ناشی از تخلفات از مقررات كنوانسیون تعیین کنند.
به موجب قانون الحاق ایران به كنوانسیون مزبور، مورخ 1363 ، اتاق بازرگانی و صنایع و معادن به عنوان موسسه صادركننده و ضامن كارنه تیر مشخص شده است.
كارنه تیر به زبان فرانسه چاپ می شود، مع هذا ممكن است دارای صفحات اضافی شامل ترجمه متن كارنه به زبان كشور محل صدور باشد. كارنه تیر كه برای موسسات حمل و نقل مورد تایید و صرفا" برای حمل جاده ای كالا صادر می شود، فرم استانداردی دارد. برای كالاهای هر وسیله نقلیه، تركیبی از وسایل نقلیه (وسایل نقلیه متصل شده به یكدیگر) یا برای چندین كانتینر كه بر روی یك وسیله نقلیه یا تركیبی از آنها بار شده اند، یك كارنه تیر صادر می شود كه فقط برای یك سفر معتبر است. بر روی كارنه شماره اسناد جداشدنی برای كنترل گمركی و اسناد تصفیه برای عملیات حمل و نقل ذكر شده است. تعداد برگه های كارنه تیر بر حسب تعداد كشورهای واقع بین مبدا و مقصد كالا بین حداقل 6 و حداكثر 20 برگ متفاوت است. این صفحات دارای شماره های 1و2 هستند كه آنها را اصطلاحا" وله (volet) می نامند و بر روی آنها تمام مشخصات كالا ذكر می شود.
در صورتی كه كالا فقط بین یك گمرك مبدا و یك گمرك مقصد حمل شود كارنه باید حداقل دارای دو برگ برای كشور مبدا و دو برگ برای كشور مقصد و دو برگ برای هر كشوری باشد كه از آن عبور می كند، برای هر محل اضافی جهت بارگیری یا تخلیه دو برگ دیگر لازم است.
به علاوه، طبق كنوانسیون تیر، لازم است كه وسیله نقلیه پس از بارگیری، در گمرك كشور مبدا بازرسی و لاك و مهر (سیم و سرب یا پلمپ) شود و پلاك های مستطیل شكل با علامت TIR در قسمت های جلو و عقب وسیله نقلیه نصب شوند. برای جلوگیری ازسوء استفاده، طرف های كنوانسیون باید نمونه مهرهائی را كه بكار می برند برای یكدیگر ارسال دارند. وسیله نقلیه و كانتینر خود نیز باید طبق استانداردهای مقرر در ضمائم كنوانسیون باشد.
در صورت رعایت مقررات كنوانسون، دارندگان كارنه تیر می توانند پس از پلمپ وسیله نقلیه در گمرك محل بارگیری یا در نزدیك ترین گمرك به این محل در كشور مبدا، بدون معطلی و بدون انجام تشریفات گمركی ناظر بر ترانزیت خارجی، كشورهای مختلف را پشت سر گذاشته و تا مقصد نهائی به راه خود ادامه دهند؛ به عبارت دیگر، مقامات گمركی كشورهای بین راه الزامی ندارند وسیله نقلیه و كالا را مورد بازرسی كامل قرار دهند. مگر اینكه در موارد استثنائی انجام چنین بازرسی هائی ضرورت پیدا می كند كه در این صورت وسیله نقلیه مجددا" پلمپ خواهد شد.
گرچه كارنه تیر، حمل كننده و صاحب كالا را از الزام به تنظیم اسناد گمركی كشورهای بین راه و تودیع سپرده یا ضمانت نامه ویژه ترانزیت معاف می دارد، ولی مانع اجرای محدودیت ها و نظارت هائی كه طبق مقررات داخلی این كشورها در زمینه های اخلاقی، بهداشتی و امنیت عمومی وجود دارد، نمی شود و وصول عوارضی را كه ممكن است به موجب همین مقررات پیش بینی شده باشد، منتفی نمی سازد. همچنین مقامات گمركی ممكن است برای حمل كالا در قلمرو كشور متبوع خود محدودیت های زمانی برقرار كرده یا تقاضا کنند كه وسیله نقلیه مسیر مشخصی را طی كند یا برای جلوگیری از سوء استفاده، لازم تشخیص دهند كه وسیله نقلیه به هزینه حمل كننده همراهی (اسكورت) شود.
طبق كنوانسیون تیر موسسه ضامن، تعهد می كند كه در صورت تخلف دارنده كارنه تیر از مقررات این سند، حقوق و عوارض گمركی متعلق به كالا و هرگونه عوارض تاخیر، بهره های مربوط را طبق قوانین و مقررات كشوری كه جرم در آن واقع شده بپردازد. البته این تضمین رفع مسئولیت اشخاصی نیست كه از مقررات كنوانسیون تیر تخلف كرده اند. مسئولیت ضامن در قبال مقامات یك كشور عضو كنوانسیون فقط از زمانی آغاز می شود كه كارنه تیر از طرف مقامات گمركی آن كشور مورد قبول قرار گرفته باشد؛ به علاوه، مسئولیت موسسه ضامن تنها در قبال كالاهائی نیست كه در كارنه ذكر شده اند، بلكه شامل كالاهائی نیز می شود كه در كارنه گنجانده نشده ولی به طورغیرقانونی در قسمت پلمپ شده وسیله نقلیه یا كانتینر قرار دارند.
به هرحال، زمانی كه مقامات گمركی كشوری بدون قید و شرط كارنه تیر را تصفیه می كنند، دیگر نمی توانند از موسسه ضامن مبالغ فوق الذكر را مطالبه كنند، مگراینكه مقاصا حساب مجعول باشد.
